Comisiynydd y Gymraeg

Gwybodaeth am yr aelod

Yn wreiddiol o Dreforus, ger Abertawe, cafodd Efa ei haddysg uwchradd yn Ysgol Gyfun Ystalyfera, cyn mynd i Brifysgol Aberystwyth i astudio yn Adran y Gymraeg.

Drwy gydol ei gyrfa mae hi wedi gwneud swyddi sydd wedi cyfuno ei diddordeb yn y celfyddydau, ac yn y Gymraeg. Gweithiodd i Fwrdd yr Iaith Gymraeg a Chyngor Celfyddydau Cymru cyn cael ei phenodi yn Brif Weithredwr Urdd Gobaith Cymru, mudiad ieuenctid mwyaf Cymru, yn 2004.

Yn 2016, fe’i penodwyd yn Brif Weithredwr ar y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol sef y corff a ariennir gan Lywodraeth Cymru i roi arweiniad strategol i’r maes dysgu Cymraeg i oedolion yng Nghymru. Yn ystod ei chyfnod wrth y llyw datblygodd y Ganolfan gwricwlwm ac adnoddau newydd, gyda phwyslais ar y digidol, ac fe arweiniodd ar sefydlu prosiectau arloesol gan gynnwys y Cynllun ‘Cymraeg Gwaith.’

Tan yn ddiweddar roedd Efa yn Gadeirydd Bwrdd Theatr Genedlaethol Cymru. Bu hefyd yn Is-Gadeirydd CWVYS, yn ymddiriedolwr o’r WCVA, ac yn aelod o Gyngor Partneriaeth y Gymraeg.

Yn ei swydd fel Comisiynydd y Gymraeg dywed Efa ei bod eisiau sicrhau bod y pwerau sydd gan y Comisiynydd yn cael eu defnyddio i’w llawn botensial, bod defnydd cynyddol yn cael ei wneud o’r iaith, a bod y Comisiynydd yn chwarae rhan allweddol yn yr ymdrechion i sicrhau dyfodol llewyrchus i’r Gymraeg.

Cychwynnodd Efa fel Comisiynydd y Gymraeg yn Ionawr 2023.

Gwybodaeth am swyddfa'r aelod

Prif nod Comisiynydd y Gymraeg, corff annibynnol a grëwyd yn unol â Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, yw hybu a hwyluso defnyddio’r Gymraeg. Gwneir hyn drwy ddwyn sylw at y ffaith bod statws swyddogol i’r Gymraeg yng Nghymru a thrwy osod safonau ar sefydliadau. Bydd hyn, yn ei dro, yn arwain at sefydlu hawliau i siaradwyr Cymraeg.

Mae dwy egwyddor yn sail i’r gwaith:

• Ni ddylid trin y Gymraeg yn llai ffafriol na’r Saesneg yng Nghymru
• Dylai personau yng Nghymru allu byw eu bywydau drwy gyfrwng y Gymraeg os ydynt yn dymuno gwneud hynny.

Mae swydd y Comisiynydd yn swydd lawn amser am gyfnod o saith mlynedd.

Mae’r Comisiynydd yn gweithio tuag at gynyddu defnydd o’r Gymraeg yng nghyswllt darparu gwasanaethau a chyfleoedd i bobl ddefnyddio’r Gymraeg.

Wrth weithredu i wireddu ei gweledigaeth tymor hir, mae’r Comisiynydd wedi adnabod 5 amcan strategol:

• Dylanwadu ar yr ystyriaeth a roddir i’r Gymraeg mewn datblygiadau polisi
• Sicrhau cyfiawnder i ddefnyddwyr y Gymraeg
• Gosod dyletswyddau statudol a’u rheoleiddio
• Annog, hybu a hwyluso defnydd o’r Gymraeg ar sail wirfoddol
• Gweithredu a chyfathrebu’n briodol ac effeithiol

Gwybodaeth allweddol am sefyllfa ieithyddol y Wlad/Rhanbarth

Rhoddwyd statws swyddogol i’r Gymraeg trwy Fesur y Gymraeg (Cymru) 2011. Er mai Saesneg yw’r iaith fwyafrifol yng Nghymru, dim ond y Gymraeg sydd â statws swyddogol wedi ei chadarnhau mewn cyfraith.

Ers dechrau’r 20fed ganrif, gwelwyd gostyngiad cyson yng nghanran y boblogaeth sy’n siarad Cymraeg yng Nghymru. Ar droad y ganrif honno, roedd 49.9% o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg, ond erbyn 1961 roedd hyn wedi haneru i 26%.

Dros y degawdau nesaf, gwelwyd cwymp pellach yn niferoedd siaradwyr Cymraeg, ond yn 2001, roedd cynnydd o 2.1%, o 18.7% yn 1991 i 20.8% yn 2001.

Erbyn 2011 gwelwyd gostyngiad yn y ganran a oedd yn gallu siarad Cymraeg, o 20.8% yn 2001 i 19% yn 2011. Roedd hynny’n gwymp mewn niferoedd siaradwyr Cymraeg o 582,000 yn 2001 i 562,000 yn 2011. Mae hyn yn erbyn cefndir o gynnydd ym mhoblogaeth Cymru, gyda phoblogaeth breswyl arferol o 3.1 miliwn yn 2011 - cynnydd o 5% ers 2001.

Er y gostyngiad yn y niferoedd yng Nghymru sy’n gallu siarad Cymraeg dros y degawd diwethaf, mae rhai tueddiadau o dwf i’w gweld hefyd, gyda chynnydd cenedlaethol yng nghanran y plant 3 i 4 mlwydd oed a 5 i 9 mlwydd oed a allai siarad Cymraeg.

Yn 2022, cyhoeddodd y Comisiynydd ei ail adroddiad 5 mlynedd ar sefyllfa’r Gymraeg. Gellir darllen yr Adroddiad yma.